Кніга. "АПОШНЯЯ КНІГА ПАНА А." (2020) / Альгерд Бахарэвіч.
Дзіўна і цікава пісаць на беларускай мове - асабліва калі не рабіў гэтага палову жыцця. Шмат чаго адкрываеш у сабе, шмат што пужае і здзіўляе, шмат з чым даводзіцца мірыцца. Некаторыя думкі, пра якія хацелася б распавесці па-ангельску ці па-расейску, на беларускай мове не хочацца нават згадваць. Думкі тыя па-ранейшаму існуюць, яны лунаюць перад вачыма і корпаюцца ў галаве, але раптам змяняюць колер і пах. Падаюцца іншымі, нейкімі больш сапраўднымі ці наадварот - звышнатуральнымі.
А бывае так, што думкі тыя робяць цябе экстрэмістам. Так, пісаць пра гэтую кнігу я вырашыў яшчэ ў снежні, калі атрымаў "Пана А." як калядны падарунак. І вось не прайшло і трох месяцаў, як "Апошняя кніга пана А." зрабілася экстрэмісцкай літаратурай. Зрабілася, вядома, не самастойна. Нейкія шэрыя людзі ў доўгіх шэрых паліто, без пачуцця гумару і густу, прызналі раман небяспечным для краіны (калі тое, што яны пабудавалі, магчыма назваць краінай). Тое, што такім чынам яны прыцягнулі да кнігі больш увагі, відавочна і бясспрэчна, але мяне зараз цікавіць не гэта. Я пра тое, што думка беларуская месціць столькі моцы і таемнай энергіі, што трашчаць ад яе не толькі муры, але і дзяржаўная ідэалогія.
Альгерд Бахарэвіч падаецца мне самым істотным і цікавым з таго, што адбываецца ў сучаснай беларускай літаратуры. Прычым прыцягвае мяне перш за ўсё тая рашучая самаупэўненасць, з якой ён піша. Ёсць тут нейкая ўнутраная моц, нейкая гуллівая ўсмешка сапраўднага майстра. Ён ведае, што робіць. Гэта першае. Па-другое, ён ведае, што робіць гэта добра. Але здзяйсняе Бахарэвіч і трэці крок, той самы рызыкоўны, самы важны крок пісьменніка. Цяжка растлумачыць той крок - хіба што апошнія радкі "Плошчы Перамогі" могуць праліць крыху святла на мае словы. Бахарэвіч піша так, нібыта можа рабіць у літаратуры абсалютна ўсё, што захоча, і атрымлівае асалоду ад таго, што літаратура дае яму гэтыя крылы.
"Апошняя кніга пана А.", дарэчы, менавіта пра гэта. Пра крылы.
Кніга распавядае пра пісьменніка, які вінен багатаму купцу вялікую суму грошай. Калі я кажу "купец", я сапраўды маю на ўвазе "купца". Свет раману крыху казачны, ён не мае геаграфічных назваў і часу. Ён існуе па сваіх законах і правілах, і гэтым крыху нагадвае магічны рэалізм Маркеса. Каб аддаць доўг, купец запрашае аўтара (ці Аўтара) да сябе, дзе цягам месяца апошні павінен будзе кожны вечар чытаць новае апавяданне. Слухаць яго будуць сям'я купца, а таксама ягоныя слугі. Такім чынам, кніга змяшчае трыццаць апавяданняў, якія на першы погляд ніяк паміж сабой не звязаны. Хутка, аднак, чытач пачынае разумець, што гэта зманлівае пачуццё. Што на самой справе апавяданні звязаны гэтымі людзьмі, гэтым домам, а таксама тым, што адбываецца звонку (а там заўсёды нешта адбываецца).
Спачатку я атрымліваю асалоду ад аповедаў аўтара, але хутка мяне пачынаюць цікавіць гэтыя людзі, а таксама іх казачна-змрочнае існаванне. Усё гэта трохі нагадвае сон - але, магчыма, такімі і павінны быць казкі. Бахарэвіч, дарэчы, умее іх пісаць. "Плошча Перамогі" - гэта таксама казка, як і пэўныя часткі "Сабак Эўропы". Казкі для дарослых, якія захавалі здольнасць да адкрыцця і самаіроніі.
Дом з "Апошняй кнігі пана А." з'яўляецца ўвасабленнем галавы пісьменніка, дзе і павінны знаходзіцца ўсе гэтыя людзі. Усе тыя апхетыпы, якіх малюе Бахарэвіч, ад музы да лісліўца і зайздросніка. Але перш за ўсё гэтая кніга - сапраўдная ода мастацтву, ода пісьменніцтву (маладыя аўтару знойдуць тут шмат карысных парад), ода фантазіі. Апошняя сапраўды жыве на кожнай старонцы кнігі - расчыняе дзверы і адкрывае новыя вымярэнні. Менавіта яна дазваляе аўтару пісаць усе гэтыя апавяданні, якія, дарэчы, можна з лёгкасцю разглядаць як незалежныя творы са сваёй фабулай ды развязкай. Ёсць у іх гумар ("час усё лечыць, асабліва камэнданцкі"), ёсць і цудоўная метафары ды параўнанні ("вясна сьпявала і грымела трамваямі і навальніцамі"). Ёсць удалыя творы, ёсць меней удалыя. Ёсць тое, што нагадвае готыку По, а ёсць тое, што дыхае фантастыкай Брэдберы. Ёсць нават тое, што ў часы безгустоўя і дыктатуры можа сысці за экстрэмізм (напрыклад, апавяданне "Чалавек Раман Бурак" пра забойства нейкага Лідэра Нацыі).
Не буду пісаць пра свае любімыя апавяданні, іх шмат ("Дзядуля", напрыклад, ці "Мёртвыя ў душы"), але прывяду радкі, якія трапна дэманструюць талент Бахарэвіча. Водбліск той усмешкі сапраўднага майстра, пра якую я распавядаў раней. Гэта радкі з апавядання "Кіно не для ўсіх", якое нагадала мне стары фільм Вудзі Алена сярэдзіны 80-х. У іх Бахарэвіч піша пра рэўнасць: "Рэўнасьць была спачатку ціхая, нібы нехта выпадкова закрануў струну на гітары ў цёмным пакоі. Але потым адгукнуліся іншыя струны, пагрозьліва загудзеў бас. Зазьвінелі талеркі. Рэўнасьць мацнела". У нечым набокаўскія радкі, пранізлівыя і прыгожыя. Дакладныя.
Аднойчы, калі Джойс быў у гасцях, яго папрасілі распавесці пра некаторыя кнігі на кніжнай паліцы і паставіць адзнаку кожнаму аўтару. Што ён і зрабіў. Ён глядзеў на назвы кніг і распавядаў, што думае пра тых пісьменнікаў. Нехта атрымліваў добрую адзнаку, а нехта Z- (дарэчы, Д.Г. Лоурэнс). Я прыгадаў гэтую гісторыю нядаўна, калі чытаў "Гамбурскі рахунак Бахарэвіча". Моц перакананняў гэтага беларускага пісьменніка сапраўды ўражвае, але яшчэ больш мяне ўражвае тое, што яна адчуваецца таксама і ў яго мастацкіх творах. "Апошняя кніга пана А." напісана чалавекам, які добра ведае, што варта A+, а што варта Z-. І гэта здольнасць, якую немагчыма пераацаніць.
